Door Caroline Kruit, International Business Developer voor Metadecor

De letterlijke vertaling van brise soleil – zonbreker – zegt al genoeg. Wat maakt een brise soleil anders dan een uitvalscherm of horizontaal lamellenrooster? Brise soleil is in de regel onderdeel van de architectuur, van het totaalconcept van een gebouw. Architect Le Corbusier maakte enorme betonnen uitkragingen om de hoge zomerzon te breken (zonder de lage winterzon te weren) en ankerde daarmee ‘brise soleil’ in het narratief van zijn architectuur. Anno 2025 zijn er legio redenen om deze vorm van passieve zonwering in gebouwen toe te passen. Daarom bij deze: een pleidooi voor architectonische zonbrekers.

Passieve zonwering

Met statische of dynamische passieve zonwering is het goed scoren voor BREEAM en LEED. Het maakt een significant verschil in de energiehuishouding van gebouwen: niet alleen door de benodigde koelcapaciteit te verkleinen, maar ook door optimaal gebruik van daglicht waardoor minder kunstlicht nodig is. Direct zonlicht in een ruimte is oncomfortabel: met een goede zonbreker kan ‘glare’ of verblindend licht worden voorkomen.

Constante factor

De zon is een vrijwel net zo constante factor als zwaartekracht, als het gaat om het ontwerpen van gebouwen. De zon in Midden- en Noord-Europa mag zich nog wel eens verstoppen achter een dik wolkendek, maar ook in die regio zijn er dagen – weken – dat de zon het leefklimaat domineert. Toch is passieve zonwering nergens een verplichting of onderdeel van de regelgeving in de bouw. Terwijl iedereen weet dat oververhitting een groeiend probleem in de bebouwde omgeving is.

Historisch geïntegreerd

Hoe gingen mensen vroeger om met die zon? De historie leert dat de architecten en bouwmeesters uit de oudheid zich wel degelijk bewust waren van de fenomenen ‘hitte’ en ‘glare’. Ze zullen het woord hittestress niet hebben gebruikt of energie-efficiëntie als argument hebben aangegrepen, maar de maatregelen waren daar: diepe neggen en portalen op de zonbelaste gevels, geperforeerde schermen of wanden (zoals de mashrabiyas  in het Midden Oosten en het keramische vlechtwerk in Azië) en overstekken. Zonwerende, integrale onderdelen van het architectonisch geheel, soms aangevuld met tijdelijke elementen zoals doek (horizontaal en verticaal toegepast).

Project DV&O in Zaandam is een goed voorbeeld van een zelf-schaduwend gebouw, met verschillende zonwerende elementen als integraal onderdeel van de bouwenvelop (en het bouwvolume): verticale MD Lamel in de gevel, een flinke uitkraging bekleed met MD Flack. Architecten: Studio Prototype en ArchiTech Company. Foto’s: Jeroen Musch

Zonwering als eyecatcher

Le Corbusier maakte enorme (uitkragende) dakranden voor zijn gebouwen en noemde het ‘brise soleil’: ze hielden de hoge zomerzon tegen, maar lieten de lage winterzon toe. Jean Nouvel ontwierp een gevel die honderden diafragma’s laat zoemen en klikken – aangestuurd door sensoren gaan ze bij direct zonlicht dicht – voor zijn Institut du Monde Arabe in Parijs (opgeleverd in 1987). Norman Foster heeft het over ‘zelf-beschaduwende gebouwen’ (self-shading buildings) bij een aantal recente ontwerpen. Van deze gebouwen zijn de gevels zorgvuldig ontworpen zodat bij de meest belastende zoninval, het directe licht wordt tegengehouden door vaste gevelelementen (meestal verticale lamellen of diepe neggen). Belangrijk: het zijn geen toegevoegde onderdelen, het schaduwprincipe maakt onderdeel uit van de architectuur.

Deel van de ontwerpopgave

De architect van vandaag kan uit veel meer materialen en producten kiezen om een gebouw van passieve zonwering te voorzien dan de bouwmeester van weleer. En ja, dan is er de regelgeving, de klimaatcrisis en zijn er de budgetten en de certificeringen. Er is veel om rekeningen mee te (moeten) houden en veel om te kiezen – ook zonder de toepassing van passieve zonwering. Is dat de reden waarom er bij veel projecten nog geen buitenzonwering wordt toegepast? Die zon is er altijd en wordt alleen maar dominanter.

Toekomstbestendig: brise soleil!

Om gebouwen toekomstbestendig te maken, of het nu gaat om nieuwe projecten of bestaande panden, lijkt het raadzaam om de zon letterlijk een plek in het plan te geven. Ons advies: laat de zonbrekers onderdeel zijn van het volledige, architectonische plan. Ja, we hebben ook projecten gemaakt met zonwerende elementen op een bestaand gebouw, als een extra element. Maar als we heel eerlijk zijn, zijn het toch de integrale, zonwerende gevels waarvan ons hartje sneller gaat kloppen. Die hebben namelijk niet alleen de meeste impact op de energiehuishouding, maar óók op de architectuur en de context van een gebouw.

Mooie voorbeelden van geïntegreerde zonwering

Een van de meest aansprekende voorbeelden van brise soleil in recente projecten van Metadecor is het Theater Zuidplein, waar zowel een flinke uitkraging als een scherm met MD Designperforatie beeldbepalende zonweringselementen zijn. Mooie verhalen daarbij zijn dat het volledige patroon met slechts één punch-mal is gemaakt en dat de kromming van de panelen richting dakrand in situ is gemaakt door de vlakke aluminium platen op de gekromde profielen te schroeven. Het ontwerp van De Zwarte Hond is spectaculair, maar de uitvoering in wezen niet heel complex.

Theater Zuidplein kreeg niet alleen een flinke uitkraging, maar de gevelinvulling werd ook nog eens voorzien van geperforeerde panelen met een uniek patroon in MD Designperforatie, waardoor zonwering op verschillende manier is geïntegreerd in de architectuur. Architect: De Zwarte Hond. Foto’s: Daria Scagliola

Wimpers boven de ramen

Een ander voorbeeld zijn de zonwerende ‘wimpers’ van het Zandkasteel in Den Haag, een school waar driedimensionale zonwerende elementen (MD Shapes met perforatie) voorkomen dat het directe zonlicht op de schoolborden valt, die daarmee onleesbaar zouden worden. Spring Architecten maakte het ontwerp voor de school en vroeg ArchiTech Company om (onder andere) de wimpers vorm te geven. Het bureau deed dat door uitgebreide zonsimulaties: op hun website zijn daarvan ook video’s te zien (Multipurpose school – The Hague | ArchiTech Company).

Voor Het Zandkasteel in Den Haag werden speciale MD Shapes, driedimensionale aluminium wimpers met MD Designperforatie ontwikkeld: driedimensionale elementen die het directe zonlicht weren. Architect bct architecten i.s.m. ArchiTech Company. Beelden van de architecten.

Een parametrische,
semi-transparante huid

Met ArchiTech Company werd ook de gevel voor het Wolderhuus in Zuidwolde ontwikkeld, naar ontwerp van bct architecten. ArchiTech Company maakte een draadmodel voor de contouren voor een allesomvattende huid met houten lamellen, die de bestaande bebouwing en de nieuwe uitbreiding met elkaar verbindt. De engineers van Metadecor vertaalden dat naar een aluminium achterconstructie waarop panelen met de houten lamellen zijn bevestigd. Door te spelen met de afmetingen van de lamellen en de afstand tussen de lamellen, zijn door de verschillende oriëntaties de juiste transparantie bereikt: voldoende daglicht komt binnen, maar de meeste hitte blijft buiten.

Alleen dicht als het moet

Zoals ook in het overzicht is opgenomen, hoeft een brise soleil geen star onderdeel te zijn van de architectuur. Het is ook mogelijk om zonwerende panelen beweegbaar te maken, zodat de zon alleen wordt buitengesloten als dat echt nodig is. De woongebouwen Tussen de Lakens in Amsterdam (Abbink X Co architecten, met een MD Formatura patroon van Chris Kabel) en Old Town Court in Praag (met MD Designperforatie naar ontwerp van Bofill Taller de Arquitectura) laten grote beweegbare panelen zien die het gevelpatroon volgen. Ook in gesloten toestand behouden de bewoners uitzicht naar buiten. Voor de aandrijving van de beweging is alles tussen handmatige aansturing tot en met volledig in het facilitaire systeem geïntegreerde aansturing met motoren en sensoren mogelijk.

Levende gebouwen

In de samenwerking met startup Airshade Technologies kan Metadecor nu nog een alternatief voor beweegbare zonwering (al dan niet brise soleil) aanbieden. Airshade laat gevelelementen waar de zon op staat bewegen, zónder sensoren en zónder motoren, aangedreven door (opgewarmde) lucht in geïntegreerde luchtcontainers. Het paviljoen SOMBRA is van deze techniek voorzien: de MD Formatura panelen sluiten zich na een paar uur volle zon en openen zich gedurende de nacht. Een aan- en uitknop is er niet (al kan er wel een ‘override’ worden geïnstalleerd als de veiligheid daarom vraagt), behalve dan die grote, fel schijnende bol aan de hemel.

Samen werken aan nieuwe oplossingen

In een tijd waarin steeds meer aandacht komt voor energie-efficiëntie (we vragen al genoeg energie van het net), comfort en ‘gezonde’ gebouwen, kan passieve zonwering van grote toegevoegde zijn – al dan niet bewegend, al dan niet als integraal onderdeel van de architectuur van het (bestaande) gebouw. Bij veel projecten waaraan Metadecor op dit moment werkt, is passieve zonwering een belangrijk onderwerp in het ontwerp- en engineeringstraject. Wij dagen architecten graag uit om met nieuwe (geïntegreerde) oplossingen te komen, om de functionaliteit van ‘geventileerde gevels’ verder te ontdekken. Dat kan het best als vanaf een vroeg stadium van het ontwerp wordt samengewerkt. Samen maken we spraakmakende gevels. In samenwerking met elkaar én met de zon.